Henk Rusman schept graag structuur uit chaos. Hij speelt al veertig jaar met lijnen en vormen, met abstracte geometrische figuren en herhalingen. In De Lawei is vanaf dit weekeinde een overzichtstentoonstelling van zijn werk te zien.

Kirsten van Santen

De sloot waar Henk Rusman vanuit zijn werkplaats op uitkijkt, heeft een schoonheidsfoutje. Op het irritante af is dat kleine knikje in de verder kaarsrechte lijn die zich naar de dijk uitstrekt. Een weeffout in het volmaakt abstracte landschap tussen de Nieuwebildtdijk en de zeewering. Alles is recht, behalve dat verrekte knikje. Toen de boer, Rusmans buurman, het land ook nog eens in een knikje ging ploegen, werd het de kunstenaar te veel. Of het wat rechter kon, vroeg hij. Rusman gniffelt om zijn eigen gedrag. Maar hij weet: ja, zo ben ik.

Sinds 1980 woont kunstenaar Rusman, geboren in Hillegom, in Friesland. En dat is niet onopgemerkt gebleven. Op tal van plekken – van rotondes tot pleinen, van parkeerplaatsen tot parken – prijkt er werk van hem, grote, metalen constructies en abstracte geometrische figuren in de openbare ruimte. Om het geheugen wat op te frissen: wie Sint Annaparochie binnenrijdt, komt langs het entreemonument dat het Bildt eert. De twee grote platen van cortenstaal voor het Wetterskip in Leeuwarden: van Rusman. Evenals ‘de gebogen lijn’ bij Kollum, de kaatsbal in Franeker, de vrolijke gebogen ‘kringels’ in het dorpscentrum van Menaam. Het is misschien een tikje overdreven, maar je zou kunnen zeggen dat Rusmans werk Friesland heeft veroverd. En wie terugdenkt aan 2018, het jaar dat Leeuwarden Culturele Hoofdstad van Europa was, herinnert zich misschien ook nog wel het Bildtse project Escher in het graan – ook van Rusman.

WADDENDIJK

Rusman, die een werkplaats heeft met een magistraal uitzicht op de Waddendijk, even buiten Oudebildtzijl, schat zelf dat er in Friesland een stuk of twintig werken van hem staan en nog eens vijftien elders in Nederland. "Ik heb de afgelopen veertig jaar denk ik aan ruim honderd projecten gewerkt, daar is denk ik eenderde van doorgegaan." Wat niet werd geplaatst, om wat voor reden dan ook (daarover straks meer), staat in zijn atelier – sommige modellen op schaal, anderen in de originele grootte, variërend van heel klein tot immens groot.

Samen met zijn echtgenote Joke en hun twee jonge kinderen streek Rusman veertig jaar geleden neer aan de Nieuwebildtdijk. "Limburg bood ons geen uitdaging", zegt hij. "We zijn op zoek gegaan naar een landschap dat ons iets bood. En we schoven steeds meer op naar de rand van Nederland." Op het Bildt vond Rusman de ‘uitdagende omgeving’ die hij zocht. "Er is hier ruimte en er zijn mogelijkheden, het is een vrijgevochten gebied." De omgeving inspireerde hem, zette hem tot creëren aan, maar – en daarover is Rusman vrij stellig – er kleven ook nadelen aan het kunstenaarschap in het Noorden. "Als kunstenaar uit de provincie moet je drie keer zo hard werken om landelijk mee te doen." Ook dit is een thema waar hij vaak op terugkomt.

Rusman zet koffie in zijn woonhuis, pal tegenover zijn werkplaats. Vijf jaar geleden overleed zijn geliefde Joke. Nu is alles anders. Hij werkt nog wel, maar hij mist het commentaar van zijn vrouw. "Ze heeft altijd voor de voedingsbodem gezorgd waardoor ik mijn werk kon doen", zegt de kunstenaar en veegt zijn ogen droog. "Ik kon haar tot vervelens toe lastigvallen. ‘Wat vind je ervan?’ ‘Is dit wat?’ Dan zei ze soms: ‘Je moet nog even verder prutsen, Henk.’ Dat mis ik."

Dat hij in oktober van dit jaar 70 wordt en dat er in de galerie in De Lawei een overzichtstentoonstelling van zijn werk komt, dat is zoiets moois; dat had Rusman graag met zijn Joke willen delen. "Ze had vertrouwen in me, dat is ongelooflijk belangrijk en fijn, dat er zo iemand is, iemand die in je gelooft."

WETMATIGHEDEN

Het werk van Rusman bestaat uit heldere, monumentale vormen die zich volgens bepaalde wetmatigheden herhalen. Symmetrie, groei, deling en ritmiek zijn sleutelwoorden. Met lijnen en structuren schept hij orde in de chaos. Zijn werken kaderen leegte af, versterken het lijnenspel waarbinnen ze zich bevinden en lijken zich soms te verheffen uit het landschap. "Alles heeft structuur", legt Rusman uit."In de natuur heeft alles zijn eigen organisatie. Vormen herhalen zich. Die wetmatigheden signaleer ik."

In zijn werkplaats prijken twee grote werken, hagelwit. Ze lijken geïnspireerd op sneeuwkristallen. Maar de verwijzing is losjes. Het is Rusman er niet om te doen om de natuur op een abstracte manier herkenbaar weer te geven. Het gaat hem om ‘een moment van verwondering’. Hij vindt het een uitdaging om met minimale middelen en minimale ingrepen een eindeloze reeks variaties teweeg te brengen. "Als ik in een stad ben, kan ik op een plek komen waar ik weet: hier zou iets moeten gebeuren, iets dat deze plek interessanter maakt." Als hij thuis aan het werk gaat, op kleine schaal, vaak met karton, vloeit uit het ene beeld een ander beeld voort. En weer. En weer. Simpele ingrepen in basale vormen en lijnen leiden vaak tot iets heel nieuws – er ontstaat een nieuwe binnen- of buitenruimte, een zichtpunt, een verrassend perspectief.

"Als een bepaalde vorm op een goede plek in de ruimte staat, roept het een emotie op. Daar zoek ik naar. Daar zijn geen woorden voor, het gaat om de beleving." Zo werd een werk, getiteld Noorderzon – een eenvoudige, gebogen lijn – op een oude zeewering bij het Lauwersmeergebied geplaatst. ,,Dat spreekt ontzettend veel mensen aan. Het is een teder gebaar, het verhoudt zich tot het landschap."

NIETS MISGAAN

Bij werk in opdracht speelt de omgeving altijd een grote rol. Daarover onderhoudt hij intensief contact met de opdrachtgever. De locatie waar een werk geplaatst moet worden, bestudeert hij grondig – vroeger met Joke, nu alleen. "De uiteindelijke plaatsing is altijd spannend: is de beleving zoals ik me had voorgesteld? Vaak ben ik zo intensief met een project bezig geweest – dat er eigenlijk niets mis kan gaan."

Heel soms is er toch een domper, zoals met de kaatsbal, die Rusman in opdracht voor de Freule in Wommels maakte. De kaatsbal belandde uiteindelijk in Franeker, waar het werk echter te klein van stuk bleek. "Het moest groter wilde het werken."

Het budget was echter niet toereikend en de kunstenaar legde er uiteindelijk geld op toe om zijn werk toch te realiseren. "Het budget van opdrachtgevers is beperkt. Daar leer je mee om te gaan. 100 procent zekerheid heb je als kunstenaar nooit."

En er speelt weer zoiets. Voor Streekbelang Oost- en Westhoek op het Bildt zou hij twee werken maken, getiteld De zuidwester . Vooralsnog staat er maar een – het geld is op. Er is Rusman veel aan gelegen dat het totaalproject wordt voltooid. "Schrijf dat maar op."

Hij snapt niet goed dat er geen geld voor te vinden is, ook niet bij het Wetterskip of het Fryske Gea. "Voor een kleine 20.000 staat nummer twee er."

Ook over het entreebeeld tot het Bildt (Tussen de diken rust de see in myn akkers , 2017), op een rotonde ten zuiden van Sint Annaparochie, werd veel gediscussieerd. Het idee ontstond tien jaar geleden toen de rondweg werd aangelegd, maar kwam stil te liggen door ambtelijk gedoe (de rotonde bleek in ‘het buitengebied’ te liggen waardoor er niet gebouwd mocht worden).

Toen het plan na de gemeentelijke herindeling werd vlot getrokken, vond een groep Bilkerts het ineens te duur. Er werd actie gevoerd en hier en daar ook kwaad gesproken op social media. Dat heeft Rusman pijn gedaan, maar hij zette door. "Nu komt men tot de ontdekking dat het werk voor een beleving zorgt; de uitgevouwen vorm die als een soort kroon op het landschap rust. Ik word er veel op aangesproken. Het kunstwerk is geland."

ANNA TILROE

Kunst in de openbare ruimte is een heikel punt. Iedereen heeft er een mening over, menigeen vindt het al snel ‘te duur’, het is een sluitpost van begrotingen van overheden, bedrijven en organisaties. Jammer, stelt Rusman, want kunst in de openbare ruimte heeft een belangrijke sociale functie.

"Je mag er van uitgaan dat de maatschappij zich ontwikkelt. Dat wil je zichtbaar maken, dat wil je aan mensen laten zien." En: "Als er niets wordt gedaan, vindt er ook geen innovatie plaats. Kijk, je moet investeren in kunst opdat de kunst zich kan ontwikkelen, zo werkt het gewoon. Daar ligt een maatschappelijke verantwoordelijkheid."

Wat dat betreft was 2018 een miskleun. Begrijp hem goed – Rusman heeft genoten van mooie theaterproducties en van de prima sfeer, maar de beeldende kunst was echt wel het ondergeschoven kindje van Culturele Hoofdstad, vindt hij, en dan zeker de beeldende kunst van Friese origine. Hij snapt er niets van dat iemand van buitenaf, Anna Tilroe, op het fonteinenproject werd gezet.

Vervolgens passeerde zij de Friese kunstenaars volledig. "Een ‘frisse kijk’, zei men. Jaja, allemaal flauwekul. Men heeft zich laten leiden door het idee dat goede kunst uit het centrum van Nederland of van verderop in de wereld komt en niet van hier kan zijn." Rusman is echt een beetje kwaad nu. "De provincie richt zich op de Randstad, maar de Randstad richt zich nooit op de provincie!"

Friesland zou trotser mogen zijn op wat ze zelf in huis heeft. "Men moet de ontwikkeling van kunstenaars in het Noorden stimuleren. We innoveren en investeren wel in industrie en in allerlei hippe start-ups, maar niet in de kunst!" Ambtenaren maken goede sier met beeldhouwers en kunstenaars met grote, al dan niet buitenlandse namen.

"Dat doen ze", stelt Rusman, "omdat die ambtenaren met hun eigen carrière bezig zijn. ‘Kijk eens wat ik heb binnengehaald, wethouder!’" Hij zucht. "Als ik 40 was, zou ik me hier ontzettend mee bezig houden. Nu heb ik er de puf niet zo voor."

Vroeger, toen je nog kunstenaarsbonden had, steunde je elkaar. Nu is het ieder voor zich. "De oude en de jonge generatie kunstenaars zit ieder op zijn eigen spoor. De jonge generatie improviseert veel meer. Daar worden ze ook toe gedwongen."

VLOERVERWARMING

Als 70-jarige artiest voelt Rusman zich vrij. Het fysieke werk met de zware stalen vormen kan hij aan door hulpmiddelen zoals een takel en een traplift. De vloerverwarming in zijn werkplaats is ook comfortabel. Met koude voeten scheppen is niets gedaan. Hij heeft altijd van zijn werk kunnen leven, ook al heeft hij geen pensioen opgebouwd.

"Ik ben blij dat we in dit land AOW hebben." Ook al hoefde hij niet meer te werken, hij zou altijd bezig blijven. Rusman gaat door. "Het is een manier van leven. Ik zie nog steeds uitdagingen in mijn werk."

Henk Rusman: ingenieuze eenvoud . Van 9 feb t/m 29 mrt in de galerie van schouwburg De Lawei in Drachten. De expositie wordt zondag om 15 uur geopend door Kris Callens, directeur van het Fries Museum. De opening is gratis te bezoeken. Zie: www.lawei.nl