BILDTSE BURGEMEESTERS IN DOMELA SYN TIID :

Bij 'e foorberaiding fan 't programma 'Domela op 't Bildt' op 24 novimber in 'e Van Harenskerk had ik my ferdiept in wat d'r eand negentiende eeuw over 't Bildt skreven worde. Ik fon 't wel neskierig 's na te gaan hoe't de burgemeesters op 't Bildt hur rol ferfulden in dy tiden fan groate soasjale spannings. Myn soektocht bin ik begonnen na 't ôfskaid fan burgemeester IJnso Oosterlo die't desimber 1886 de overstap maakte na Luwteradeel.

Syn opfolger waar Arend Vlaskamp, koopman in St.-Anne. Vlaskamp waar fan 1864 ôf al 'n paar keer raadslid weest en 1 septimber 1885 had 'e raad 'm as wethouwer koazen. 'n Prot mînsen mochten graag over 'm en doe't d'r eand 1886 'n nije burgemeester komme most binne d'r handtekenings fersameld en opstuurd na de Kommissaris fan 'e Keuning met 't fersoek Arend Vlaskamp bij de keuning foor te dragen as de nije burgemeester fan 't Bildt.

Op 20 oktober 1886 worde Vlaskamp plechtig installeerd. St.-Anne waar fersierd met flâgen, de skutterij-mezyk út Franeker speulde d'r fleurig op los, foor de skoalkines en 'e oudsys in 't aarmhuus worden spelletsys organiseerd, avens waar d'r 'n optocht met mezyk, lampions tussen de bomen en fuurwerk en in 'e herbergen waar d'r frij bal. De inweuners waren dúdlik innommen met 'e nije burgemeester.

Arend Vlaskamp waar fernoemd na syn pake Arent Vlaskamp, Hortulanus bij de Akedemy in Franeker. Hij waar troud met Maria Jacoba Wassenaar út 'e bekinde Bildtse boerefemily. Vlaskamp weunde op 't Oasteand in Sint-Anne, nou Van Harenstraat 24 naast Gerard en Sietske Butterhoek. Hij ferfulde ok de funksy fan siktaris-onfanger fan 'e Bildtpôllen. En elke week - ok doe't-y al lang burgemeester waar - ston d'r in 'e Luwter Krant 'n adfertînsy met 'De zoo zeer gerenommeerde AMERIKAANSE BOENWAS voor Meubels, Marmer en alle gevernist Houtwerk, in fleschjes à 17½ cent, is steeds verkrijg-

baar bij ….. en bij de Heeren: ….., A. VLASKAMP te St. Anna-Parochie en het Bildt, …. Hij ferdiende d'r blykber nag 'n bússint bij.

't Waar op 't Bildt 'n roerige tiid: honger en oproer onder 'e boere-erbaaiers, kerklike twisten, krisis in 'e landbou en finansjele sorgen bij de gemeente. Naast 'e sorgen en striderasy die't dut met 'm metbrocht had Vlaskamp fansels ok syn represintative ferplichtings. Op 24 febrewary 1889 houde 't Tweede Kamerlid Fransiscus Lieftinck 'n politike rede foor de Liberale Kiesferening "Hervorming zonder wanorde". Vitus Bruinsma, kandidaat foor de Volkspartij had ankondigd de spreker fan replyk te dienen. 'n Half uur foordat 't begon sat 'e saal al meer as fol; die had fast wel sin in wat fuurwerk. Maar wy leze in 'e Luwter fan 'n paar dagen later: 'De vergadering, die, naar het voor den aanvang scheen, aanleg had wat levendig te worden, hield zich uitstekend en hing aan de lippen der verschillende sprekers. De burgemeester van het Bildt was in ambtsgewaad tegenwoordig.' En 24 novimber fan datselde jaar sat Vlaskamp met 't hoofd fan 'e plisy bij 't roemruchte optreden fan Ferdinand Domela Nieuwenhuis in 'e Van Harenskerk.

D'r waren tidens de staking fan Broedertrou in 1890 groate spannings, niet alleen tussen erbaaiers en boeren maar ok tussen stakers en werkwilligen. Hij waar ferantwoordlik foor 't stasjoneren fan 'n groat tal plisys, 'n detasjemint marsisee en soa'n honderd soldaten an 'e Ouwe-Dyk. Begin 1891 faardigde-y 'n ferordening út die't samenskoalingen fan meer as drie persoanen ferboad. Húshouwings worden 't huus útset en d'r waar groate aarmoed en honger. 'n Fragmint út 'n artikel in 't Nieuwsblad van het Noorden: '550 Mannen en vrouwen, deels met stokken gewapend, trokken langs Oudedijk naar Sint-Jacobiparochie, met het doel het volk, dat werken wilde, tegen te houden. Zij werden door de maréchaussées uit elkander gedreven en boden geen verzet. Tegen den avond is in den Oosthoek weer botsing geweest; er werd een schot gelost op den veldwachter Schuite, wien een kogel door de slippen van zijn jas ging. Door maréchaussées werden eenige klappen uitgedeeld. Enkele personen geraakten in eene sloot.'

Hartman Sannes skriift dat Vlaskamp deur alle beroerings d'r onderdeur gong, hij laai d'r nachts wakker fan. Sykte speulde trouwens ok 'n rol. Hij froeg en kreeg eerfol ontslag per 6 oktober 1892. Op 24 novimber fan datselde jaar worde Edo J. Bergsma, tot dan toe gemeente-siktaris in Idaarderadeel, installeerd. Maar der kom ik nije week op werom.

Bij de foto: Burgemeester A. Vlaskamp (argyf Bildts Aigene)

Fleden week hè wy sien dat burgemeester Arend Vlaskamp op syn fersoek eerfol ontslag kreeg en dat op 24 novimber 1892 Edo J. Bergsma, tot dan toe gemeente-siktaris in Idaarderadeel, installeerd worde. Fandaag part twee fan de sery over hoe't 't burgemeester Bergsma op 't Bildt fergong.

Om anstoat foor te kommen waren d'r gyn feestlikheden bij 't binnenkommen fan de nije burgemeester organiseerd. Alleen op 'n stik of wat partikulire húzzen wapperde de driekleur. Avens laat worde 't onrustig op 'e buurt. De Tijd skreef: "Eene schare jongelieden en opgeschoten jongeren verzamelde zich, die, socialistische liederen uitschreeuwende, het dorp doortrokken. In en naast een logement, hetwelk een weinig was geïllumineerd, werden glasruiten ingeworpen. Tegenover den burgemeester, met wiens benoeming ieder weldenkende is ingenomen, werd op straat eene zeer onbeleefde en zelfs uittartende houding aangenomen."

Bergsma pakte 't probleem fan de werkloashyd fortendalik op. In desimber al skreef-y 'n fergadering út in Froubuurt wer't twintig boeren anwezig waren. Maar doe't de fraag steld worde wie't een of meer werkloazen foor syn rekening nimme wou gong d'r maar een hand omhoog. Deuze erfaring waar anlaiding om de bijeenkomsten in St.-Anne en St.-Jabik niet deur gaan te laten. Maar Bergsma gâf de moed niet op. Op 6 jannewary 1893 ston d'r 'n adfertîsy in de Luwter Krant, ôndertekend deur Edo Bergsma, Burgemeester van het Bildt, met 'n dringende útnoadiging an alle aigners fan landerijen op 't Bildt om "thans met de huurders huuner eigendommen in overleg te treden en dezen bij te staan, ten einde onmiddellijk na het invallen van gunstig weder aan de veldarbeiders werk te verschaffen. … Door slooten te verbreeden tot opvaarten kan de productiviteit verhoogd en aan vele arbeiders werk en brood verschaft worden." En in febrewary waar Edo Bergsma een fan de kontaktpersoanen wer't je informasy krije konnen over werk in de haringfisserij.

Edo Johannes Bergsma, seun fan mr. Petrus Adrianus Bergsma (burgemeester van Oast-stellingwerf en derna gemeentesiktaris in Luwt) trouwde op 12 septimber 1893 in Nijmegen met Cornelia J. van der Moer. Op 30 septimber worde 't paar op 't Bildt - nou wél - feestlik inhaald. Bij Froubuurtstermôln wachtte 'n erewacht fan ses man op 't peerd 'm op. Op 'e Prúlhoek ston 'e mezyk al klaar en foor 't gemeentehuus onder 'n erepoort boaden 'n paar maissys blommen en 'n krâns an. 'n Draaimôln en kynderspultsys ferhoogden 't plezier. Avens optocht met mezyk en lampions en fuurwerk. De dâg worde ôfsloaten deur 'n konsert en in twee logeminten waar drokbesocht bal. 't Echtpaar Bergsma kreeg een dochter, Anna.

In 1894 raakte de gemeente betrokken bij 'n hoogoplopende rûzy tussen de baide 'nander bestridende kellezys fan kerkfoogden over de toegang tot de kerk en dermet over 't kloklaaien. 't Staken fan 't kloklaaien geeft 'n prot argewasy, fooral onder de erbaaiers. Sij

wisten nou niet meer wanneer at 't etenstiid waar. "De eenige openbare tijdsaanwijzing is thans de postkar, die 's middags te vier uur precies de plaats passeert", ston in de Nieuwe Vlaardingsche Courant. 'n Fersoek met honderddartig hândtekens waar bij de raad inkommen om B&W op te dragen 'n oplossing te finen. Foorsitter Bergsma nom dut hoog op omdat hij krekt alles in 't werk steld had om as gemeente toren en klok over te nimmen soalang in hoogste instânsy nag gyn útspraak deen waar over 't geskil tussen baide rûzymakende kelezys. En "De burgemeester, op alle mogelijkheden bedacht, heeft de nachtpolitie voorzien van ratels, om daarmede de ingezetenen te waarschuwen indien bij nacht brand ontstaat en de toren gesloten zou zijn."

In 'e Luwter Krant fan drie febrewary 1896 leze wy dat Edo Bergsma, nou as foorsitter fan 'e ôfdeling Het Bildt fan 'e Ferening 'Door arbeid tot Verbetering' oppenij 'n brief an alle aigners fan boereplaatsen skriift werin-y 'n tal maatregels beplait om de toestand op 't Bildt blivend te ferbeteren. Ophouwe met 'koppelarbeid', op elke 5 hektare bou een faste erbaaier anstelle, 't erbaaiersgesin 'n hoeky irpellând in huur geve, elke erbaaier grâs, hooi en stroa beskikber stelle foor 'n skaap binne 'n paar fan 'e anbefelings. Ok fynt de ferening, dat de lândaigners de huurders meer fastighyd geve motte.

Dutselde jaar komt d'r fan 'e hând fan Edo Bergsma 'n brosjure út over de útfoering fan 'e aarmenwet in Frysland, útgeven bij N. Miedema & Co in Luwt, priis: twee kwartsys. Hij konkludeert hierin dat de aarmoed op 't Bildt maar ok in heel Frysland feul groater is as feerderop in 't lând. Hij geeft 'n foorbeeld: in 't hele lând is 't tal lúkse peerden sont 1861-1870 stegen fan 5693 na 5943, in Overissel is 't met 280 frijwel gelyk bleven maar in Frysland is 't tal "weeldepaarden" in deuze perioade daald fan 301 na 159. De brosjure trekt ok lannelik frijwat andacht.

At 't deur deuze skriverij komt of niet, maar bij Koaninklik Beslút fan 22 july 1896 - twee maanden na 't útkommen fan de brosjure - wort E.J. Bergsma, met ingang fan 1 augustus benoemd tot burgemeester fan de gemeente Enschede, met toekinning fan eerfol ontslag as burgemeester fan de gemeente 't Bildt. Der komme wy nije week op werom.

Bij de foto: Burgemeester E.J. Bergsma (foto: argyf Bildts Aigene/Jelke de Jager)

In de forige ôflevering sâgen wy dat Bergsma twee maanden na 't útkommen fan syn brosjure over de útfoering fan de aarmenwet in Frysland benoemd worde as burgemeester fan Enschede. In dut part drie fan de sery leze wy hoe't dat gaan is.

Na syn Bildtse perioade is Bergsma 36 jaar burgemeester fan Enschede weest. Hij het in 1904 nag al sollisiteerd na de post fan burgemeester fan Luwt maar syn kellega út Hoorn kreeg de foorkeur. 'Hooggeëerd door de geheele bevolking is de heer Bergsma steeds een burgervader geweest in den rechten zin van het woord", skreef 't Algemeen Handelsblad bij syn ôfskaid as burgemeester fan Enschede.

Naast 't burgemeesterskap had-y nag ferskillende andere funksys. Fan 1913 ant 1922 sat-y foor de Liberale Unie in 'e Eerste Kamer en hij is ok 'n jaar of wat foorsitter fan de Vereniging van Nederlandse Gemeenten weest. En op 21-jarige leeftyd waar-y al ôffaardigde fan 'e ôfdelingen Frysland en Grunningen fan 'e Algemene en Nederlandse Vélocipedisten Bond, de latere ANWB. Een jaar na de oprichting, in 1884 worde hij - as burgemeester fan 't Bildt dus - foorsitter en die funksy het-y ant 1937 bekleed. In 2012 het 'e ANWB nag 'n tentoanstelling wijd an syn 'Founding Father' met as titel: 'Edo Bergsma, Visionair en bruggenbouwer'.

Bij syn ôfskaid as burgemeester fan Enschede in 1932 sâg Bergsma met 'n sjoernalist fan 'e Telegraaf wiidwaidig werom op syn loopbaan. In 't intervjoe fertelt-y ok hoe't-y burgemeester in Enschede worren waar. Ik siteer 't artikel maar letterlik: 'Welnu dan. Er was grote armoede en ontevredenheid, niet alleen in Het Bildt, mar in een groot deel van Friesland. De vlas- en cichoreiteelt, die anders veel arbeiders vroeg, was stilgelegd en er waren menschen, die al zeven maanden geen werk hadden gehad. De ondersteuningen waren schraal, de armmeesters waren wanhopig. De last was voor het toch al arme land niet te dragen en teneinde raad klopte men bij de regeering om steun aan. Toendertijd was mr. Sam van Houten minister van Binnenlandsche zaken. En die zeide in een rede in de Tweede Kamer: Ik zou wel eens willen weten, hoe het komt, dat er in Friesland armoe-

de en onrust heerscht, terwijl men uit Overijsel niets hoort'. Dut waar bij Bergsma tun 't sere been. Hij fon dat hiermet Frise gemeentebesturen tekort deen worde. Doe is-y op ondersoek útgaan en hij skreef 'n brosjure. Op 't omslag set'-y as motto de woorden die't Sam van Houten sproken had.

Syn frienden besweerden 'm de brosjure niet út te geven. 'Maar ik had een stijven Frieschen kop en dreef door.' 'n Paar weken later ston de burgemeestersfakature in Enschede in 'e Staatscourant. Dat leken Bergsma wel wat en hij sollisiteerde. 'Mijn vrienden jammerden al: zie je wel: nu wil je vooruit en door je koppigheid heb je 't al bij voorbaat bedorven.' Bergsma gong met load in 'e skoenen op audiînsy bij Van Houten. '"Zoo, bent u mijnheer Bergsma? Nu moet u mij toch eens vertellen: u hebt die brochure geschreven; …. Geeft u me nog eens een nadere toelichting". Drie kwartier lang heb ik alles nader toegelicht. En aan het eind van de audiëntie zei de minister: "Nu, ik ben blij u eens te hebben gesproken - dank u zeer". Ja, maar excelentie, repliceerde ik, ik kwam hier toch eigenlijk niet om over die brochure te spreken; ik zou graag burgemeester willen worden van Enschedé. Bonjoer, mijnheer Bergsma, voegde de minister mij niet al te vriendelijk toe, en ik moest maken dat ik zijn kamer uitkwam….. Veel hoop werd me dus niet gegeven. Maar tien dagen later las ik in de krant, dat de heer E.J. Bergsma benoemd was tot burgemeester van Enschedé!'

Bergsma waar dus maar fier jaar burgemeester weest op 't Bildt foor't-y na Enschede fertrok, maar dat waren wel fier enerverende jaren weest. At Bergsma de Telegraaf-sjoernalis fertelt over syn tiid in Enschede, over 't probleem fan 'e illigale handel tidens de Eerste Wereldoorlog en de groate stakings in 'e tekstylindustry in Twente feronderstelt de sjoernalist dat-y 't doedestiids in 't Bildt seker heel wat makliker had had. 'Beter? Daar hebben we doodsangsten uitgestaan. …. Het was in den tijd van Domela Nieuwenhuis. De menschen hadden honger en waren verbitterd; er was opstandigheid tegen de groote boeren; telkens werd er geschoten en geregeld stonden boerderijen in brand. …. Wij hadden toen nog niet de Vuurwapenwet en ieder had zijn revolver. Op een keer kwam ik bij iemand thuis. Hij noodigde mij op een stoel, ging zelf ook zitten, greep in zijn zak, legde een revolver voor zich op tafel, keek me dreigend aan en zei: "Nou burgemeester, als het moèt!" Ik greep ook in mijn zak, legde mijn revolver er naast en zei misschien nog dreigender: "Ja, als het moet!". "Dan zullen we alle twee dat ding maar weer opbergen", zei de oolijkerd - en de vrede was gesloten.'

Bij de foto: Edo Bergsma links op de 'vélocipède'. (Bron: Historisch Archief van de ANWB)

Doe't Edo Bergsma in 1932 herinnerings ophaalde an syn Bildtse jaren had-y 't d'r over dat "er telkens geschoten werd en geregeld stonden boerderijen in brand." Gong 't doedestiids inderdaad soa mâl op 't Bildt?

In 'e loop fan 1890 liep de spanning op 't Bildt deur - soa't burgemeester Bergsma saai - de honger en 'e ferbittering op. Met 't útroepen fan 'e staking deur 'Broedertrouw' waren de ferhoudings tussen boeren en erbaaiers nag feerder op skerp set. Jan Stap en 'n stik of wat metstanders gongen avens laat d'r nag opút om bij boer Wassenaar de staking an te sêgen. Acht ekstra man marsisee en 100 soldaten onder laiding fan Kaptain Boissevain worden derop an 'e Ouwe-Dyk stasjoneerd. Fooral at boeren d'r in slaagden erbaaiers fan feerderop in 'e prevînsy as 'onderkrúppers' 't werk doen te laten kon 't soamaar út 'e hând lope.

Germ van Tuinen en Jan Stap, baide út Sint Jabik worden foor de rechter sleept omdat se op 23 augustus 1890 in Balk de erbaaiers Sjoerds, de Jong en Reekers neffens de anklacht drigend toebeten hadden: "als jelui op het Bildt komt te werken dan snijden wij je in riemen, de kokende olie staat klaar, waar wij je mee zullen begieten, wij maken je allen dood als jelui op het Bildt komt werken". De ferdediging worde foerd deur Piter Jelles Troelstra. Bij 't ferhoor deur de rechter wouen de getugen hur ferklaring teugen de plisy niet onder ede befestige. D'r bleef dus niks fan 'e anklacht over en 'e ofsier kon dan ok niet âns as frijspraak frage.

Op 27 augustus 1890 sou H. Brolsma, 'n skoalmeester fan 21 fan 'e Ouwe-Dyk teugen 'n maisy út Balk, IJbeltje de Vries said hewwe: "zal ik dij verzuipen bliksem?". Sij waar met 'n ploeg erbaaiers út Balk metkommen om foor hur te koken en soa. De rechter feroordeelde de ferdochte tot drie weken gefangenisstraf.

Bij deuze konfrontasys tussen stakers, 'onderkrúppers' en marsisees bleef 't niet bij woorden. 't Kin niet âns as dat d'r ok wel klappen fâlen binne en soms nag mâler. Doe't 't maart 1891 teugen de aven in 'e Oasthoek tot 'n botsing kwam met folk dat wel werke wou en 'e plisy de baide pertijen útnander houwe wou 'werd er een schot gelost op den veldwachter Schuite, wien een kogel door de slippen van zijn jas ging'.

Dartig januari 1893 worde d'r midden in 'e nacht skoaten op 'e weuning fan 'n aarmfoogd in Sint-Anne. Drie ruten fan 'e slaapkamer gongen d'r an. De beweuners sliepen rustig deur maar de buren skrokken hur doad.

Sundeg 18 juni 1893 waar d'r 'n meeting in Stiens met ferskillende sprekers. Alles ferliep rustig tot in 'e pauze d'r inenen revolverskoaten klonken. De ferwarring waar groat en d'r binne ferskillende lezings fan wat d'r gebeurd is. In 'e Standaard leze wy: 'Gister werd te Stiens een meeting gehouden door de socialistische vrouwenvereniging. In de pauze werd een der sprekers, die het over de "klasse-justitie" had gehad, door een tweetal marechaussees naar zijn naam enz. gevraagd. Nauw hoorde men wat er gaande was, of de aanwezigen drongen zich om de mannen der wet heen die het tamelijk benauwd kre-

gen. Een der marechaussees sloeg met zijn revolver in het rond, om de handen vrij te krijgen. Weldra ontstond er een gevecht, waarbij de sabels werden getrokken, en men allerlei kreten hoorde; vrouwen vielen flauw; kinderen huilden, mannen waren woedend. Plotseling klonken revolverschoten, die blijkbaar uit het publiek op de marechaussees werden gericht. Onmiddellijk daarop trok een der marrechaussées zijn revolver en schoot daarmee een der socialistische leiders, van wien men zegt, dat hij ook schoten gelost had, door de hand. De politie kreeg versterking en de man, die in de hand gewond was, werd in hechtenis genomen. Men wierp de politie met steenen en aardkluiten, en toen deze zich omkeerde, pal bij een bruggetje, vielen verscheiden der steenengooiers in overhaaste vlucht te water.'

In 't Algemeen Handelsblad staat 'n andere ferzy fan 't selde gebeuren : 'Eenige jongelieden uit Leeuwarden schenen de marechaussees tot mikpunt te willen nemen hunner plagerijen en sarden hen zoolang tot de brigadier Zeevaart tegen een hunner proces-verbaal wilde opmaken, ogenblikkelijk was hij omringd, waarop hij trachtte zich ruimte te maken door met de revolver in de hand om zich heen te slaan.'

Bij de rechtsitting op 24 july 1893 worde Jippe derfan beskuldigd dat-y op twee marsisees en twee plisys skoaten had 'met het oogmerk om die personen van het leven te berooven, welk voornemen hij niet heeft kunnen volvoeren, omdat hij die personen gemist heeft door aan zijnen wil onafhankelijke omstandigheden'. De Ofsier fan Justisy meende dat wy hier te doen hadden met 'n slachtoffer fan gewetenloaze ophitserij, 'n man die't goed bekind staat, 'n goed echtgenoat en die't nooit tot soa'n misdriif kommen weze sou at 'm niet algedurig de kop 'warm was gepraat'.

Burgemeester Bergsma waar spesjaal na de rechtbank kommen om te ferklaren dat de ferdochte goed bekind ston en dat-y syn pesisy as foorsitter fan de soasjaal-demokratise bond nooit misbrúkt had tot oproerkraaierij, in teugendeel hij het altyd tot rust maand. Jippe van der Ploeg worde feroordeeld tot een jaar gefangenisstraf. At-y een jaar later in St.-Anne werom komt is 't feest op 'e buurt.

In 't soasjalistise Recht voor Allen beklaagde de korrespondint 'm derover dat een fan de rechters soawat de hele sitting sat te slapen.

Bij de tekening: Jan Stap en syn mannen bij boer Wassenaar. (Illustrasy út Aldfaers Groun)

Wy sloaten fleden week ôf met de rechtsaak teugen Jippe van der Ploeg út St.-Anne, die't op 'n meeting in Stiens skoaten lost had. Die rechtsaak op 24 july 1893 trok lannelik de andacht.

Dieselde seumer waar d'r twee keer brând weest op 't Bildt. In de Luwter Krant fan 27 juni 1893 ston 'n klain berichy: 'Door eene onbekende oorzaak is in den afgeloopen nacht te St. Anna-Parochie eene hoeveelheid van 30,000 kilo heede (ruwe vlasvezel) in brand geraakt en geheel verteerd. Ondanks de hevige hitte bleef de schuur van den eigenaar J. Schat, die in de onmiddellijke nabijheid stond, door een gepast en krachtig optreden der brandweer gespaard. Binnen korten tijd is het hier de tweede brand van dien aard, telkens op Zondag avond. De heede was te Hallum verzekerd.' Gyn wonder dat an brândstichting docht worde.

Nachts foor Sinterklaas kraaide in Sint-Anne de rooie haan in 'e kapitale plaats fan Jentje A. de Jong an 'e Súdderdyk. Kort na't de brând ontston sâgen twee jongkirls, J. Wiersma en K. Post, wat d'r loos waar. Se maakten de boer en 'e frou wakker en konnen op 'e tiid 't fee loskrije. Alles wees op brândstichting: 'Het ontstaan van den brand in de rietbedekking, het vinden van een flesch op het erf, waarin naar alle waarschijnlijkheid petroleum is geweest, wijzen hier bijna met zekerheid op een gruwelijk vandalisme, dat niet alleen de schuur trof, doch ook het leven van menschen en vee in gevaar stelde.'

'n Sekere Cornelus Schot, boere-erbaaier is na ferhoor deur de burgemeester en 'e kaptain fan 'e marsisee na Luwt overbrocht foor feerder ondersoek. De ferdochte is wedner en hait fan seuven, foor 'n part nag jonge kines. Een fan syn kines had sundegaven nag peteroaly haald. 'Intusschen heeft hij nog niet bekend, doch wel verklaard er geen doekjes om te willen winden, dat bij anarchist is.'

Komplot?

'n Paar dagen later waar 't alweer raak; bij B.K. de Groot an de Smallekant in Sint-Anne brândde 't skuurtsy ôf en ok 't hok fan buurman Jan Bekius gong d'r an. De krant wist te melden: 'Meer en meer wint het vermoeden veld, dat men te doen heeft met een komplot van personen, en de gedachte is niet geheel zonder grond van waarschijnlijkheid, dat de

brand van Donderdag-avond heeft moeten dienen als afleider voor de verdenking tegen den zich te Leeuwarden in hechtenis bevindenden S. Dat men meermalen bij de jongste branden de uitdrukking, zelfs uit den mond der vrouwen, kon hooren: "ja, zoo moet het eerst komen, zal het beter worden," bewijst de stemming, die hier tegenwoordig onder een deel der bevolking heerscht.'

't Is te begripen dat 'n prot mînsen ongerust waren en dat 'e plisy , maar ok de burgers op hur openst waren, op 'n prot boereplaatsen waar de hele nacht 't licht an. Een boer - en d'r worde beweerd, dat d'r meer waren - liet syn mînsen nachts dorse en overdâgs mochten se thús blive. Andere boeren skaften 'buldoggen' an.

Ok burgemeester Bergsma trof as hoofd fan de plisy ferskillende maatregels. De ryksplisy worde fersterkt en ter beskikking steld an de burgemeester. De brigade marsesee worde in syn geheel stasjoneerd in Sint-Anne en Sint-Jabik en waar fooral nachts in baide dorpen op 'e dyk. De gemeenteplisy waar fersterkt met nachtwachters en de hele nacht bleef de straatferlichting brânnen. 'Veel ging de burgemeester er 's nachts zelf op uit, gewapend in ieder geval met een hoorntje, dat de ingezetenen in hun bed konden aanhooren. En als hij zich deed horen op zijn surveillance, dan hadden de politiewakers te antwoorden door hun eigen hoorntje te laten spreken', ston later te lezen in de Luwter Krant.

Klok fan slag

En dan sille je ok nag krekt sien dat de klok kuren fertoant. In de Nieuwe Rotterdamsche Courant skreef de korrespondint út Sint-Anne: 'Onze dorpsklok, die lijdt aan de kwalen des ouderdoms en nog al eens van slag geraakt, had deze week eenmaal de guitigheid 's middags te één uur twaalf te slaan, waardoor velen verschrikt naar buiten liepen, vragende òf en waar er brand was.'

Gelukkig waaide de driging ok weer over. Cornelus Schot kon na tien dagen in 'e plisysel weer na huus. De honderd gulden premy fan 'e Ofsier fan Justisy en sels de dúzzend gulden, útloofd deur de "Brandwaarborgmaatschappij Hallum" foor degene die't informasy geve kon om 'e dader(s) te pakken haalden niks út. Wie't ferantwoordelik waren foor de brânden bij Elzinga, Schat, De Jong en De Groot is men nooit achterkommen.

Al met al slim roerige tiden op 't Bildt soa tussen 1890 en 1895; letterlik en figuurlik 'de flam in 'e pan'. Maar om nou te sêgen dat d'r iderkeer weer skoaten worde en geregeld plaatsen in 'e brând stonnen, soa't Bergsma 'm herinnerde, dat is - fyn ik - meer beleving as werklikhyd.

Bij de foto: De Smalle Kant in 't begin fan de forige eeuw. (Bron: Bildts Aigene)

In 't ferhaal over 'Domela op 't Bildt' speult Tjeerd Pieters Schat 'n groate rol. Hij waar eand achtiende, begin negentiende eeuw 'n belangryk figuur in Sint Anne en feer derbútten. Tjeerd Schat gong wel met Domela 't lând in om spreekbeurten te houwen.

Tjeerd Pieters Schat (1859-1939) had 'n stik of wat hôven en tún in 't Bosch en weunde met syn húshouwing op 'n plaats krekt over de Boschbrûg in de bocht na links. Hij waar troud met Akke Wassenaar, die't al 'n jaar na hur trouwen sturf. Syn tweede frou waar Aafke Hoitsma en se kregen drie kines: Akke, Giltje (worde maar 'n half jaar) en Frits.

Hij het nagal wat funksys ferfuld. Douwe Zwart het se allegaar opsocht foor syn boek over 100 jaar De Waaie. 'n Stik of wat houden ferband met syn beroep: foorsitter fan de deur him oprichte Hoverniersvereeniging Eendracht, foorsitter fan 't waterskap De Boschbrug en bestuurslid fan de Vereeniging van Aardappelhandelaren in Frieland.

Ok bekleedde Tjeerd Schat ferskaidene maatskaplike funksys in Sint Anne. Soa is op syn inisjatyf 't perseel d'Avila an 'e Westerdyk bestemd as terrain foor openluchtspeulen, foorloper fan De Waaie dus. Hij is bestuurslid en foorsitter fan de kaatsferening Sint Anne weest en hij het dartig jaar in 't bestuur fan Plaatselijk Belang sitten, de lêste negen jaar as foorsitter. Dernaast waar-y lid fan 't Kellezy fan Kerkfoogden fan 'e Van Harenskerk.

'Volksgebouw'

Maar dat ik 'm teugen kwam in ferbând met de optredens fan Domela Nieuwenhuis op 't Bildt had fansels te maken met syn rol as foorfechter foor algemeen kiesrecht en foor ferbetering fan 'e soasjale pesisy fan de erbaaiers. Soa waar-y jarenlang bestuurslid en later foorsitter fan de plaatslike ôfdeling fan 'e Nederlandse Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht, 'n foor-, foor-, foorloper fan 'e PvdA. In deuze lêste funksy het hij d'r met foor sorgd dat de A-kerk an 't Oasteand, op 't plak dêr't de Hema nou staat, ankocht worre kon as 'Volksgebouw'. Hij worde foorsitter fan de ferening "Ontwikkeling", ontstaan út 'n inisjatyf fan Algemeen Kies- en Stemrecht. Ok is-y nag even foorsitter weest fan 't Centraal Bestuur van het Kiescomité van de Volkspartij in 't Kiesdistrict Franeker. 'n Echte soasjalist dus.

Lannelike bekindhyd kreeg Tjeerd Schat doe't hij in syn dubbelrol fan foorsitter fan 'e Bond voor Algemeen Kiesrecht en lid fan 't kelezy fan kerkfoogden - wel met instimming fan 'e meerderhyd fan 'e kerkleden - regeld had dat Ferdinand Domela Nieuwenhuis op 24 novimber 1889 syn propagandarede houwe kon in de Van Harenskerk. Dat gâf 'n prot argewasy, ok feerderop in Frysland en sels lannelik. 't Waar de anlaiding foor wat later de Bildtse kerkekwessy noemd worde.

Dut speulde 'm ôf in 'n tiid fan groate werkloashyd en aarmoed. Erbaaiers-ferening Broe-

dertrouw besloat tot werkstaking teugen de misstanden en foor 'n paar sinten meer loan. De ferhoudings stonnen op skerp. D'r worde 'n detasjemint soldaten in 'e skoalen in Oast- en Westhoek stasjoneerd. De staking duurde lang en bloedde doad. De mînsen hadden honger en waren ferbitterd en opstandig. In 'e nacht fan 3 op 4 desimber 1893 gongen twee boereplaatsen in St.-Anne in flammen op. De Ofsier fan Justisy loofde honderd gulden út foor anwizings om 'e brândstichter(s) te pakken. De Onderlinge Brandwaarborgmaatschappij Hallum wou sels dúzzend gulden 'tipgeld' beskikber stelle.

'Tyrannie'

In 'e fergadering in Froubuurt kreeg dut foorstel 'n wêrm onthaal. "Maar …", ik siteer nou 'n bericht in 'e Nieuwe Rotterdamse Courant, "… toen kwam eensklaps uit een anderen hoek de wind opzetten. Er waren natuurlijk in de vergadering socialisten aanwezig, - bijna ieder ingezetene toch van Het Bildt is verzekerd in Hallum. Een hunner, bekend als voorzitter van het socialistische college van kerkvoogden te St. Anna-Parochie ( Tjeerd Schat dus, kd), hield eene speech ter verdediging der brandstichters - nota bene in de vergadering ener brandwaarborg-maatschappij! Deze werden door den honger gedwongen; eerst hadden de arbeiders gestreefd naar verbetering van hun lot met wettige middelen, hunne vereeniging Broedertrouw was onderdrukt; thans was de tyrannie zoover gekomen, dat vele arbeiders niet met hem, spreker, over straat durfden gaan, wijl zij dan door hun werkgever zouden worden weggezonden. Nu werd als laatste middel de toevlucht genomen tot brandstichtingen, als uitingen van wanhoop door gebrek aan brood."

D'r is niet soafeul fantasy noadig om je de konsternasy in 'e fergadering foor te stellen. De foorsitter prebeerde om 'e nocht Schat 't woord te ontnimmen. Burgemeester Edo Bergsma kreeg 'm neffens de korrespondint fan 'e krant al stil: 'Het waren lage daden van lage karakters en zoals bijna stellig kan worden aangenomen, gepleegd onder den invloed van sterken drank. En wie nog geld genoeg heeft om zich te bedrinken, bij dezen mag men van geene armoede, in elk geval van geen broodgebrek spreken, dat tot dergelijke wanhopige daden leidt.' As geheelonthouwer had Schat teugen dut wainig in te bringen, leze wy in de krant..

Nag even weromkommend op die Bildtse kerkekwessy: Minke Schaaff, de wede fan Sjoerd Schaaff weet hur nag te herinneren dat hur bep, de oudste dochter fan Tjeerd Schat froeger fertelde: "'t gong d'r allerhaislikst om weg!". Derover nije week meer.

Bij de foto: De plaats in 't Bosch in 1952 (Bron: Bildts Aigene/Jelke de Jager)

Fleden week hew ik ankondigd dat ik nou fertelle sou wat de bep fan Minke Schaaff, de oudste dochter fan Tjeerd Schat bedoelde doe't se fertelde dat 't der allerhaislikst om weg gong. Maar jim motte nag even geduld hè want ik mot 't eerst nag hè over deuze Frederik Christoffel Wiesenhaan.

Ommers, begin augustus 1896 worde in 'e raadsfergadering ôfskaid nommen fan Edo Bergsma, die't na 'n klaine fier jaar ôfraisde naar Enschede. 16 Septimber ston in 'e Staatscourant dat F.C. Wiesenhaan, gemeentesiktaris in Ferwerderadeel, benoemd waar tot burgemeester fan 'e gemeente 't Bildt. En - dat is wel heel apart - op 7 oktober worde publiseerd dat 't Koaninklik Beslút met de benoeming fan F.C. Wiesenhaan tot burgemeester fan 't Bildt op syn fersoek introkken worde en dat met ingang fan 10 oktober 1896 D. Hesselink, ant dan toe burgemeester fan Finsterwolde, eerste burger fan 't Bildt worde. Dat maakt fansels neskierig. Ok al worde hij gyn burgemeester dos wille wy graag wete, wie't deuze F.C. Wiesenhaan waar en werom at-y fan syn benoeming ôfsâg.

Wat die lêste fraag betreft ston 't antwoord eand septimber al in 'e krant: 'De heer F.C. Wiesenhaan, enige dagen geleden benoemd tot burgemeester van de gemeente Het Bildt, heeft, naar men verneemt, van de Koningin-Regentes intrekking dezer benoeming ontvangen op grond van de gezondheidstoestand zijner echtegenote.' Maar wy blive fansels neskierig wie't deuze man waar.

Frederik Christoffel Wiesenhaan is in 1849 geboren in Rotterdam. Hij kwam út 'n fan oorsprong Dúts geslacht, út Nedersaksen. Frederik Christoffel Wiesenhaan het in 1891 'n femilywapen make laten. Bovenop dut wapen sit 'n petriis, ok wel feldhoen omdat se dochten dat Wiesehahn in 't Oud-Dúts feldhoen betekent. Maar dat klopt niet, de naam is ontstaan as bijnaam, in 't Nederdúts 'n 'Wieser Hahn', 'n (aigen)wize haan dus.

Rustende skutterij

In de Arnhemsche Courant leze wy dat F.C. Wiesenhaan in 1878 benoemd worde as siktaris fan de gemeente Ferwerderadeel. In datselde jaar worde hij bij Koaninklik Beslút benoemd tot tweede luitenant bij de vierde Kompany fan 't tweede Bataljon rustende skutterij in Frysland en in 1882 worde hij beforderd tot kaptain.

Wiesenhaan weunde in 't hoofdplak Ferwerd en op 25 septimber 1882 troude hij met Joukjen van der Goot út Belkum. Sij kwam út 'n doopsgesind gesin fan Syne Hiddes van der Goot en Elisabeth Koopmans. Se kregen tegaar twee kines: desimber 1883 'n jonky: Adolph Frederik Hendrik en ses jaar later 'n maisy, dat 'e namen Alida Baudina Theodora metkreeg.

Hij waar in Ferwerderadeel op ferskillende terrainen och soa aktyf. Ik doen maar 'n greep. Hij waar naast gemeentesiktaris ok siktaris-ontfanger bij 't waterskap "der Zeedijken van Ferwerderadeel" en fan 1884 ôf waar-y Presidint-Regint fan 't Aarmhuus in Hallum. In syn

frije tiid ferfulde hij ok nag de funksy fan agint bij de Levensversekeringsmaatskappij 'Nederland'.

Inpoldering

In 1887 waar hij een fan 'e oprichters fan 'e Naamlooze Vernootschap 'Stoomboot-maatschappij Hallum' met as doel 'n geregelde beurtfaart foor persoanen, fee en goed op Luwt en Dokkum te onderhouwen. Hij waar ok foorsitter fan 'e nag te bouwen Coöperatieve Stoomzuivelfabriek te Marrum en begin 1892 waar hij foorsitter fan 'n kemmissy die't 'n ôfdeling Ferwerderadeel fan de Friesche Maatschappij van Landbouw opricht het. En in 1892 worde onder laiding fan Wiesenhaan in Ferwerd 'n fergadering houwen fan belanghewwenden bij de inpoldering fan 'n groat part fan 't búttendyks: 'In beginsel werd tot inpoldering besloten.'

Wiesenhaan waar ok poalityk aktyf, hij sat al gau in 't bestuur fan 'e Sintrale Frijsinnige Kiesferening. In 1894 ston hij kandidaat foor de Liberalen foor Provînsjale Staten in 't Hoofdkiesdistrikt Dokkum. Na herstemming worde hij koazen en in 'e seumersitting fan Provînsjale Staten folgde de installasy. Hij waar tussentiids in 'e Staten kommen en bij de folgende ferkiezings in 1895 waar-y wel weer kandidaat maar hij kreeg te min stimmen om herkoazen te worren.

Later in 1894 komme wy Weisenhaan teugen as lid fan 'n foorlopig komitee onder foorsitterskap fan mr. W.J. van Welderen Baron Rengers om te kommen tot 't stichten fan 'n provînsjale bond voor aanmaak fan woeste grônd en werkferskaffing foor de erbaaiers om soafeul mooglik werkloashyd te weren, later de 'Friesche Vereeniging "Door Arbeid tot Verbetering". Dat duurde tot begin 1896 en in 'e fakature F.C. Wiesenhaan in 't hoofdbestuur fan "Door Arbeid tot Verbetering" worde Edo Bergsma, burgemeester fan 't Bildt koazen.

Droeve history

En dan nimt 't suksesferhaal fan deuze man inenen 'n dramatise draai. In 'e Luwter Krant fan 2 maart 1898 het syn frou 'n overlijdensadfertînsy staan met 't bericht dat op 24 febrewary Frederik Christoffel Wiesenhaan overleden is. En in ferskillende lannelike blâden is 'n week later 't folgende bericht te lezen:

'Droeve histories! Men meldt uit Ferwerd: Ons dorp is in angstige spanning door twee onverwachte sterfgevallen. Den 24sten Febr. overleed vrij onverwacht de secretaris onzer gemeente, de heer Wiesenhaan, en een week daarna, dus 3 Maart, benam zich de gemeente-ontvanger, de heer Sinnema, het leven. Het is thans gebleken, dat eerstgenoemde aan den heer S. een som groot ƒ 3000 uit de gemeentekas had geleend, en vele andere schulden gemaakt. De heer S., overigens een zeer geacht grijsaard, ziende dat zijn goede naam en zooveel meer op het spel stond, nam den toevlucht tot den strop. De deelneming is bij het laatste sterfgeval even groot als de verachting, waarmee gesproken wordt over den secretaris, van wien men een sterk vermoeden heeft, dat hij zich door 't innemen van vergif, van het leven beroofde.'

Meskien maar goed dat deuze man niet burgemeester fan 't Bildt worren is…..

Bij de foto: F.C. Wiesenhaan (Bron: Corrie de Boer-Sterk/Stichting Erfskip Terpdoarpen)

In deuze lêste ôflevering in de sery over de Bildtse burgemeesters in Domela syn tiid kom ik werom op die dâg dat 't d'r 'allerhaislikst' omweg gong der bij Tjeerd Schat in 't Bosch.

Nadat F. C. Wiesenhaan 'm eand septimber 1896 weromtrokken had as burgemeester fan 't Bildt worde bij Koaninklik Beslút fan 5 oktober D. Hesselink benoemd, al met ingang fan 10 oktober. Hij het dus amper tiid had om an 't idee te winnen.

Deddo Hesselink is in 1864 geboren as telg in 'n foorname doopsgesinde boerefemily út Paterswolde. Hij is fernoemd na syn pake an mimskant: Deddo Harms Bosscher die't burgemeester van Veendam weest het. In 1892 waar Deddo sels op 27-jarige leeftyd burgemeester worren in Finsterwolde in Oast-Grunningen, krekt onder de Dollard.

Hoe't der in die tiid om en toe gong beskriift Frank Westerman in syn boek 'De graanrepubliek'. Domela Nieuwenhuis kwam der geregeld syn ideeën ferkondigen en 'n Tjerk 'Travailleur' Luitjes preekte de revolússy. Doe't Hesselink nag maar krekt burgemeester waar waar d'r oproer onder de 'keienkloppers'. Frank Westerman beskriift 't soa: 'Om de dode maanden door te komen werd het leger van landlozen bezig gehouden met het stukhameren van steen tot steenslag, dat gebruikt werd voor het verharden van wegen. Overbodig, stompzinnig werk, vonden de kloppers. Dag in dag uit zaten ze op de vloer van het flinthok. …. Hun polsen en onderarmen gingen er zo van trillen dat ze geen sigaret meer konden rollen. …. '

'Dieren gelijk'

'Een nieuw oproer van vijftig keienkloppers in Finsterwolde markeerde het begin van 1892. Het begon ermee dat de keien niet stuk te krijgen waren, zó hard. Met veel theater smeten de kloppers de stenen in de gracht, waarop het armbestuur de werkverschaffing sloot. Uit protest trokken de verschoppelingen luid zingend door het dorp. ….. "Gisteren in den namiddag om ongeveer half zes," berichtte de burgemeester van Finsterwolde aan de commissaris van de koningin, "werd het dorp Finsterwolde verrast door eene bende socialisten, komende van den kant van Beerta en trekkende begeleid door een vaandelstokdrager, in optocht aaneengeschaard onder het zingen van socialistische liederen, naar het hotel Hommes, het broeinest der geheele socialistische beweging. Respect, ontzag, ja bijna alle gevoel gaat er bij die menschen uit, het worden dieren gelijk."' Deddo Hesselink wist dus wer't-y 't over had at-y 't over soasjalisten had. Dat sil wel de reden weest hè dat hij hally-trawally na 't Bildt ropen worde; kwam-y niet foor ferrassings.

En dêr kon-y meteen an 'e bak! De rechtsaak tussen de twee kelezys fan kerk-foogden in Sint-Anne waar eandsybeslút wonnen deur de fan hogerhând steunde 'nije' kerkfoogden en 'e 'ouwe' kerkfoogden Tj.P. Schat en J.W. de Boer - die't fonnen dat Domela Nieuwenhuis ok in 'e kerk syn rede houwe kon - worden feroordeeld tot 't betalen fan de preseskosten. En soa ston maandeg 12 oktober 1996 de deurwaarder met 'n ferhuuswa-

gen bij De Boer op 'e Súdderhoek foor de deur om 't húsraad op te laden. 't Algemeen Handelsblad doet útgebraid ferslag, ik wil jim dat niet onthouwe: 'Uit St. Anna-Parochie wordt nader gemeld, dat het Maandag j.l. bij het vervoer van de meubelen van de kerkvoogden De Boer en Schat, niet zonder verstoring der orde is afgeloopen. Terwijl bij eerstgenoemde het laden van het huisraad in een uit Leeuwarden gekomen verhuiswagen zonder stoornis geschiedde, was de woning van laatsgenoemde langzamerhand volgeloopen met mannen zoowel als vrouwen. Ten gevolge van het regenachtige weer was er toevallig ook veel werkloos volk in het dorp. Toen nu de wagen bij den tweede verscheen, werd alleen den deurwaarder toegestaan binnen te komen, die alleen echter weinig kon uitvoeren. Onder deze omstandigheden scheen de politiemacht, welker aantal 's namiddags steeg tot een 20 man onder commando van den kapitein der marechaussee, niet te kunnen ingrijpen, tot de burgemeester, met ingang van Zaterdag j.l. benoemd, en pas uit Leeuwarden in zijn nieuwe gemeente gearriveerd, met den ambtketting omhangen, verscheen en na een sommatie, die geen gevolg had, den politie beval de wapens te trekken. Eene onbeschrijfelijke verwarring ontstond, ruiten werden ingedrukt, bloed vloeide - gelukkig slechts uit schrammen - doch spoedig was ruim baan gemaakt en kon de deurwaarder ook hier zijn werk verrichten.'

'Weg jullie krengen'

De dâg derna worde Hesselink in 'e raad installeerd. 'n week later ston in 'Recht voor Allen', de spreekbuis fan 'e soasjalisten, 'n kort kommentaar: 'De nieuwe burgemeester van St. Anna-Parochie, heeft zijn post op waardige wijze ingenomen. De man was nog geen twee uur in de gemeente of hij liet op zijn burgers inhakken en ofschoon hij de menschen nog niet kende, voegde hij hun de woorden toe: "Weg jullie krengen!" Een vriendelijke begroeting van een burgervader tot zijn ingezetenen!'

Deddo Hesselink is syn leven lang frijgesel bleven. In de 35 jaar dat-y burge-meester op 't Bildt waar het-y eerst in 'n kosthuus weund, derna 'n jaar of wat boven in 't gemeentehuus en later op ferskillende plakken in 'e gemeente. Hij had 'n vaste húshouster, Trijntje van Schepen, die't soawat al die 35 jaar bij 'm weund het.

Ant soafeer deuze lêste ôflevering fan de sery 'Bildtse burgemeesters in de tiid fan Domela'.

Burgemeester D. Hesselink bij syn ôfskaid in 1931 (Foto: Bildts Aigene/Jelke de Jager)